فرش تبریز از مشهورترین قالی های ایرانیست و در این شهر و روستاها و شهرهای اطراف تبریز و آذربایجان شرقی بافته می شود. نام تبریز با نام فرش دستباف گره خورده است و این هنر از مهمترین صنایع دستی این شهر به شمار می آید. تاریخ فرش بافی در تبریز به سده ها قبل بر می گردد و این شهر یکی از قدیمی ترین و معروفترین مراکز بافت فرش دستباف در دنیا شناخته می شود. فرش های تبریزی در آغاز در قالب طرح های روستایی و با رَج (1) های کم بافته می شد؛ اما به مرور زمان بر هنر و تبحر قالی بافان اضافه و بر تعداد رج ها افزوده شد. این سطح از سلیقه، مهارت و ظرافت در بافت، قالی بافی را در تبریز به هنری درباری تبدیل کرد. مواد اولیه که در بافت قالی تبریز استفاده می شود به طور معمول از جنس پشم یا ابریشم هستند که این مواد باعث می شود فرش هایی با کیفیت اعلا در اختیار مصرف کننده قرار گیرد. فرش تبریز در طرح و بافت بسیار متنوع است و در سایزهای مختلفی بافته می شود.
در حال حاضر بیش از 200 هزار قالی باف در شهر تبریز از راه بافت فرش دستی امرار معاش می کنند و این شهر امروزه بیش از 30 درصد صنعت فرش دستباف ایران را در اختیار دارد.
پس از اینکه تبریز در زمان حکومت صفویان به عنوان پایتختی ایران رسید، دومین مکتب هنری ایران در این شهر بنیان گذاشته شد. این مکتب که از آن با نام مکتب تبریز یاد می شود موجب رشد و رونق هنر در تبریز و سفر بسیاری از هنرمندان به این شهر شد. از جمله زبده ترین و ماهرترین نقاشان و طراحانی که در این دوره ظهور کردند می توان از کمال الدین بهزاد و سلطان محمد نام برد که کمک بسیاری به هنر طراحی فرش تبریز کردند. در زمان صفویه بود که کارگاه های بزرگ قالی بافی در این شهر ایجاد و بافنده های درجه یک ایران در کنار هم جمع شدند و با هنر خود بهترین نمونه های قالی تبریز را بافتند.
از تحول های مهمی که فرش تبریز را از حالت روستایی درآورد و آن را به یکی از نمونه های اعلای هنر درباری تبدیل کرد تعداد رج ها بود. رج هایی که از 24 عدد در حالت روستایی به 110 عدد در حالت درباری رسیدند و بر شکوه و پیچیدگی قالی تبریز افزودند. از دیگر تحول های مهمی که فرش تبریز در این دوره با آن مواجه شد طرح هایی بود که هنرمندان تبریزی و هراتی در زمان بافتِ فرشِ خود از آن استفاده می کردند. در کتاب قالی و قالیچه جهان (Rugs and Carpet of the World) اثر ایان بنت (Ian Bennet) به نظریه ای در مورد طرح های فرش تبریز در دوران صفوی بر می خوریم:
تعداد زیادی از فرشهای مدالیون یا ترنج دار که در سالهای ابتدایی قرن ۱۶ میلادی در زمان حکومت شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب بافته شدهاند، دارای طرح مایه اسلیمی و نقوش حیوانی و انسانی هستند.
در این کتاب نویسنده به قالی هایی که در موزه های مختلف جهان موجود است اشاره می کند و تعدادی از آن ها را به فرش هایی که در کارگاه های تبریز بافته شده است نسبت می دهد. از دوره صفویه و با گسترش تعامل ایران با دیگر مناطق جهان به ویژه سرزمین های غربی مردم با قالی تبریز آشنا شدند. فرش تبریز اما در اصل از قرن هفدهم میلادی (قرن یازدهم) به بعد راه بازارهای جهانی را در پیش گرفت. هنرمندان تبریزی تلاش کردند تا از سلیقه مردم اروپا و آمریکا آگاه شوند و بر آن اساس قالی های خود را ببافند. این موضوع سبب شد تا طرح هایی بسیار جالب از این تلاش ها بیرون بیاید و بازار این کشورها در اختیار فرش تبریز قرار گیرد. این گونه تبریز به یکی از قطب های مهم بافندگی قالی در ایران و جهان تبدیل شد.
از جمله نمونه های مهمی که گفته می شود در کارگاه های قالی بافی تبریز در این دوران بافته شده است، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
فروش فرش تبریز در دوره های بعد از صفویه کم کم رو به افول رفت؛ اما با کمک صنعتگران تبریزی در دوران قاجار و ابتدای حکومت پهلوی آوازه فرش تبریزی دوباره بر سر زبان ها افتاد و این هنر رونق گرفت. در این زمان بود که فرش ایران راه خود را به بازارهای دنیا باز کرد و صنعت فرش دستباف ایرانی احیا شد.
پس از افول فرش بافی و فروش فرشِ تبریز در بازارهای اروپا، بعد از دوران صفویه و اوایل قاجار، اندک اندک در میانه حکومت قاجاریه فرش ایران دوباره راه خود را به بازارهای جهانی پیدا کرد. تبریز در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی صادرات فرش خود به استانبول و کشورهای اروپایی را را از سر گرفت و صنعت فرش بافی در این شهر رشد یافت. پس از رونق گرفتن صادرات و تقاضای بالای بازار، ذخیره فرش آذربایجان و تبریز رو به تمام شدن رفت. به همین دلیل بازرگانان تبریزی با برپا کردن کارگاه هایی در شهرهای اصفهان، کاشان، همدان، مشهد و کرمان جان تازه ای به فرش ایران دادند. سیسیل ادواردز، نویسنده انگلیسی کتاب قالی ایران، در مورد صادرات فرش ایران و نقش بازرگانان تبریزی در بلند کردن نام ایران آورده است:
داد و ستد این کالا در دست بازرگانان تبریزی بود که مردمانی سرشناس و مایهدار بودند. تجارت خانههای ایشان شعبههایی هم در استانبول داشت. معاملات اصلی آنان عبارت از خرید اجناس کارخانههای مغرب زمین و حمل آنها به ایران از طریق راه طرابوزان (ترابزون-شهری در ترکیه امروزی) بود.
بیشتر قالی های آذربایجان و همدان نیز در آن زمان از طریق شهر استانبول به کشورهای آلمان و انگلیس صادر می شدند.
گنجینه زنده هنر ایرانی؛ جایی که هر فرش دستباف، داستان اصالت را در تاروپود خود دارد ما نه فقط یک فروشگاه، که پاسداران میراث فرش ایران هستیم هر خرید از شما، حمایتی ماندگار از هنرمندان این مرزوبوم است. با گواهی اصالت تضمینی، تنوع بینظیر طرحهای نفیس و خدمات ویژه، تجربهای متفاوت از خرید فرش اصیل ایرانی را برایتان میسازیم. اینجا هر گره، روایتی از هنر ناب و هر طرح، نمادی از فرهنگ غنی ایران زمین است. قالیکو: هم تجربهای رویایی از خرید، هم افتخاری ایرانی
تمامی حقوق متعلق به قالیکو است.
